Vẻ đẹp của một bài ca dao miền Trung
Không biết tự bao giờ, người miền Trung nghèo đã khó truyền cho nhau câu nói mà cụ thân sinh nhà tôi trước đây cũng hay nhắc nhở: “Giêng hai cắt ngón tay không chảy máu”.
Nghĩa là cứ hằng năm, sau cái Tết Nguyên đán về là mùa… đói đến, nên phải dự trữ, tiết kiệm! Tôi nhớ giáo viên quê Bắc Trung bộ dạy tôi môn kỹ thuật nông nghiệp thời phổ thông cũng có nói mấy câu như thế này: “Con đói thì cho ăn ngô ăn khoai/ Chớ thấy lúa trỗ tháng hai mà mừng”. Là vì thời tiết tháng hai rất khắc nghiệt, lúa có trỗ đồng nhưng hạt lép, sẽ chẳng thu hoạch được gì. Từ tháng hai kéo dài ra ba bốn tháng là những tháng khó khăn của người dân miền Trung. Bài ca dao Mười cái trứng ra đời trong hoàn cảnh ấy.
Câu mở đầu bài ca dao theo phương thức tự sự, với phép liệt kê, như tiếng thở dài ngao ngán với các tháng liên tiếp cứ kéo dài lê thê: “Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn…”. Và cuối cùng khái quát các tháng ấy thành một đối tượng đáng nguyền rủa, để đay nghiến “…tháng khốn, tháng nạn”.
Ông bà mình nói “cái khó sẽ ló cái khôn”, trước hoàn cảnh này, người nông dân ở đây đã “sáng dạ” ra tìm kế sinh nhai: “đi vay, đi dạm”. Nhưng nào có được nhiều, vì khó khăn như nhau cả mà, chỉ được “một quan tiền” thôi. Một quan tiền thì làm được gì, bỏ miệng ăn thì hết. Không trồng trọt được thì tính kế chăn nuôi, “đắc đồ đựng hơn rẻ đồ ăn”, người nông dân tính kế “ăn chắc mặt bền” nên một “mua con gà mái về nuôi”. Và trời đã không phụ người chăm chỉ, sau ba tháng, gà mái đã đẻ ra mười trứng, con sốtròn trịa, mười quả trứng vàng! Một hy vọng tràn trề trỗi dậy từ đây, trả được vốn và dư lãi.
Nhưng số đời khắc nghiệt. “Cây khô xuống nước cũng khô/ Bạn nghèo đi tới nới mô cũng nghèo”. Vừa nhen nhúm hy vọng, điều rủi ro đã đến: 7 trên 10 trứng đã ung! Các câu cứ ngắt ra từng dòng, vơi dần nhỏ dần hy vọng. Với tư duy biện chứng, người ta tin rằng “trong cái rủi sẽ có cái may”, và đúng như thế, điều may đã thấy: “còn ba trứng nở ra ba con”. Không có con vật nào xinh xắn bằng gà con, lông vàng mát dịu, mắt đen sáng ngời. Hy vọng một lần đã được nhen nhóm lên.
Nhưng nghịch đời trớ trêu “phước bất trùng lai” mà “họa vô đơn chí”, 3 con gà con ấy không qua khỏi cơn đại nạn bủa vây bởi nhiều thế lực hắc ám: “Con diều tha/ Con quạ bắt/ Con mặt cắt xơi”! Kể đến đây, cơ hồ trong suy nghĩ của nhiều người sẽ tưởng tượng ra cảnh ngã gục vì tuyệt vọng. Nhưng không, với nghị lực phi thường, tinh thần lạc quan bát ngát, người dân miền Trung vẫn điềm tĩnh, ung dung, tự tại và hy vọng tràn trề bằng thể thơ lục bát rất đỗi nhẹ nhàng khoan thai: “Chớ than phận khó ai ơi/ Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây”.
Dạy ca dao than thân ở lớp 10, hỏi học trò thì hầu hết các em đều không biết bài ca dao này. Thấy tiếc cho một khúc hát lạc quan đã không được học trò biết đến!
Văn bản bài ca dao “Mười cái trứng”
Tháng giêng, tháng hai, tháng ba, tháng bốn, tháng khốn, tháng nạn
Đi vay đi dạm, được một quan tiền
Ra chợ Kẻ Diên mua con gà mái
Về nuôi ba tháng; hắn đẻ ra mười trứng
Một trứng: ung,
Hai trứng: ung
Ba trứng: ung
Bốn trứng: ung
Năm trứng: ung
Sáu trứng: ung
Bảy trứng: ung
Còn ba trứng hắn nở ra ba con
Con diều tha
Con quạ bắt
Con mặt cắt xơi
Chớ than phận khó ai ơi
Còn da lông mọc, còn chồi nảy cây
(Ca dao Bình Trị Thiên)
