1.200 núi rác gây ô nhiễm toàn cầu
Những núi rác - theo cách gọi của báo chí - phân bố khắp thế giới, nhiều nhất là ở các quốc gia đang phát triển, các nước nghèo, chậm phát triển, chưa có đủ công nghệ để xử lý rác một cách triệt để.
Những núi rác ở New Delhi
Chúng cao sừng sững giống như những ngọn núi khổng lồ, bị chim, ruồi, sâu bọ và bò tấn công và tỏa ra mùi hôi thối không thể tránh khỏi. Những “ngọn núi rác” này rộng vài dặm và cao hơn 200ft (60 mét), có thể nhìn thấy chúng từ khắp mọi góc của thành phố.
Các bãi rác nằm ở các khu phố Ghazipur, Bhalswa và Okhla là nơi chứa hơn 10.000 tấn rác thải của Delhi mỗi ngày: mọi thứ từ vỏ rau đến chai thủy tinh, bao bì nhựa, pin, đồ chơi hỏng và quần áo bỏ đi.
Người dân Delhi thường xuyên phải hít thở không khí hôi thối từ các bãi rác này, xem chúng là “nơi tận thế”, tượng đài đen tối cho những thất bại của thành phố trong việc giải quyết vấn đề rác thải và ô nhiễm ngày càng gia tăng.
Tuy nhiên, mối đe dọa thực sự từ những bãi rác cao chót vót ở Delhi là mối đe dọa hầu như vô hình. Theo tờ báo Guardian của Anh, các bãi chôn lấp rác ở thủ đô Ấn Độ đã trở thành điểm nóng toàn cầu về phát thải khí mê-tan. Theo tổ chức giám sát môi trường Kayrros, Ghazipur, Bhalswa và Okhla là nơi xảy ra ít nhất 124 vụ rò rỉ “siêu phát thải” khí mêtan kể từ năm 2020.
Do không có hệ thống phân loại rác được thực hiện nghiêm ngặt ở New Delhi - thành phố 32 triệu dân - rác thải ướt (hữu cơ) hầu hết không được phân loại và để thối rữa. Khi phân hủy, nó tạo ra một lượng lớn khí mê-tan. Tại các địa điểm Ghazipur, Bhalswa và Okhla, không có hệ thống thu giữ khí, một phương pháp thường được sử dụng ở các nước phát triển, nghĩa là khí mê-tan có thể tự do bay vào khí quyển.
Bharati Chaturvedi, người sáng lập và giám đốc nhóm hành động và nghiên cứu môi trường Chintan, chuyên nghiên cứu về các vấn đề quản lý chất thải bền vững ở Ấn Độ, cho biết: “Ngay cả những biện pháp đơn giản nhất để giảm lượng khí mê-tan cũng không được áp dụng ở New Delhi. Ở đây có một vấn đề lớn là không có đất để làm phân hữu cơ. Cũng không có thị trường cho phân hữu cơ nên không có động lực tài chính để làm bất cứ điều gì khác ngoài việc đổ rác hữu cơ”.
Khí mê-tan từ các bãi rác thải, các khu nhiên liệu hóa thạch và chăn nuôi là nguyên nhân gây ra 25% hiện tượng nóng lên toàn cầu. Các chuyên gia nói rằng nếu các quốc gia như Ấn Độ, với dân số lớn nhất thế giới, hơn 1,4 tỷ người, không thể kiểm soát lượng khí thải mê-tan khi dân số tiếp tục tăng, thì đó có thể là một trong những mối đe dọa lớn nhất đối với việc duy trì nhiệt độ toàn cầu tăng dưới 1,5 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp.
Lượng khí thải mê-tan từ hàng nghìn bãi rác của Ấn Độ, trong đó lớn nhất là ở khu vực thành thị, đã tăng mạnh trong những năm gần đây, đặc biệt khi dân số ở các thành phố như New Delhi tiếp tục tăng. Các bãi chôn lấp và bãi rác thải chiếm hơn 14% tổng lượng khí thải mê-tan của Ấn Độ, nguồn phát thải cao thứ hai sau nông nghiệp.
Hậu quả môi trường do rò rỉ khí mê-tan từ các bãi rác Ghazipur, Bhalswa và Okhla đã trở nên tàn khốc gấp đôi trong những tháng hè nóng nực ở Delhi, khi loại khí rất dễ cháy thường xuyên bốc cháy, biến những núi rác thành địa ngục độc hại. Các đám cháy đôi khi phải mất hàng tuần mới được dập tắt, khói bụi ngạt thở bay vào bầu không khí vốn đã bị ô nhiễm nặng nề.
1.256 núi rác thải khí ô nhiễm toàn cầu
Các bãi chôn lấp phát ra khí mê-tan khi chất thải hữu cơ như phế liệu thực phẩm, gỗ, giấy và chất thải hữu cơ phân hủy trong điều kiện không có oxy. Khí mê-tan giữ nhiệt trong khí quyển gấp 86 lần so với carbon dioxide trong 20 năm, khiến nó trở thành mục tiêu quan trọng cho hành động vì khí hậu. Các nhà khoa học cho biết lượng khí thải từ các bãi chôn lấp không được quản lý có thể tăng gấp đôi vào năm 2050 khi dân số đô thị tăng lên, làm mất đi cơ hội tránh được thảm họa khí hậu.
Theo dữ liệu mới, toàn thế giới hiện có tổng cộng 1.256 sự kiện siêu phát khí mê-tan xảy ra từ tháng 1/2019 đến tháng 6/2023. Pakistan, Ấn Độ và Bangladesh dẫn đầu danh sách các quốc gia có lượng rò rỉ lớn nhất; tiếp theo là Argentina, Uzbekistan và Tây Ban Nha.
Có thể giảm lượng khí thải từ bãi chôn lấp bằng cách tạo ra ít chất thải hữu cơ hơn ngay từ đầu, chuyển nó ra khỏi bãi chôn lấp hoặc ít nhất là thu giữ một phần khí mê-tan thải ra từ bãi chôn lấp. Hành động ngăn chặn rò rỉ khí mê-tan làm chậm quá trình nóng lên toàn cầu được xem là hiệu quả hơn hầu hết các biện pháp khác và thường có chi phí thấp.
Lượng khí thải mê-tan đã tăng nhanh kể từ năm 2007 và gây ra 1/3 lượng khí thải nóng lên toàn cầu, gây ra cuộc khủng hoảng khí hậu ngày nay. Sự tăng tốc này đã khiến các nhà khoa học lo ngại đây là mối đe dọa lớn nhất đối với mục tiêu giữ cho mức tăng nhiệt độ toàn cầu dưới 1,5 độ C và có thể gây ra những điểm tới hạn thảm khốc về khí hậu. Sự gia tăng nhanh chóng dường như là do hiện tượng nóng lên toàn cầu thúc đẩy sản xuất nhiều khí mê-tan hơn ở các vùng đất ngập nước - một vòng luẩn quẩn tiềm tàng khiến cho việc cắt giảm lượng khí thải mê-tan do con người gây ra càng trở nên cấp bách hơn.
Việc phân hủy chất thải là nguyên nhân gây ra khoảng 20% lượng khí thải mê-tan do con người gây ra. Hoạt động sử dụng nhiên liệu hóa thạch gây ra 40% lượng khí thải (theo The Guardian, chỉ riêng năm 2022 đã có hơn 1.000 sự kiện siêu phát thải từ các mỏ dầu, khí đốt và than đá). Các cánh đồng chăn nuôi gia súc và lúa gây ra 40% lượng khí thải còn lại.
Giáo sư Euan Nisbet, chuyên gia về khí mê-tan tại Đại học Royal Holloway ở Luân Đôn, cho biết: “Các bãi chôn lấp lớn tạo ra rất nhiều khí mê-tan nhưng sẽ không tốn nhiều chi phí để san phẳng đất trên bãi rác bốc mùi hôi hám”.
Carlos Silva Filho, Chủ tịch Hiệp hội chất thải rắn quốc tế, cho biết cam kết toàn cầu về khí mê-tan của 150 quốc gia nhằm cắt giảm 30% lượng khí thải mê-tan vào năm 2030 sẽ không thể đạt được nếu không giải quyết lượng khí thải từ ngành công nghiệp xử lý chất thải. Ông nói: “Cắt giảm khí mê-tan là giải pháp duy nhất để đáp ứng mục tiêu nhiệt độ toàn cầu 1,5 độ C”. Khoảng 40% rác thải trên thế giới vẫn được chuyển đến các bãi rác không được quản lý.
Thất bại mang tính biểu tượng
Ở hầu hết các quốc gia phát triển, quy định về bãi chôn lấp có nghĩa là tránh được các hiện tượng siêu phát thải. Tuy nhiên, Argentina là một ngoại lệ, với 100 sự kiện siêu phát thải từ các bãi rác ở thủ đô Buenos Aires kể từ năm 2019. Khủng khiếp nhất là vào tháng 8/2020, rác thải ra tại Buenos Aires lên đến 230 tấn một giờ, tương đương với việc chạy 36 triệu chiếc ô tô.
Theo Nadia Mazzeo, chuyên gia quản lý chất thải tại Đại học Buenos Aires, một số khu vực của địa điểm này dường như được quản lý tốt. “Buenos Aires có bãi chôn lấp tiên tiến nhất ở Argentina và là một trong những bãi rác tốt nhất ở Mỹ Latinh”. Tuy nhiên, một lượng rác khổng lồ - khoảng 15.000 tấn mỗi ngày - được đổ tại địa điểm này và dữ liệu vệ tinh trong một nghiên cứu năm 2022 cho thấy những đống rác thải mới chưa được phát hiện có thể là nguồn phát thải.
Các sự kiện siêu phát cũng được các vệ tinh ở Madrid, Tây Ban Nha phát hiện, với 17 vụ rò rỉ kể từ năm 2021 và 4 vụ rò rỉ lớn trong nửa đầu năm 2023. Vụ rò rỉ lớn nhất là 25 tấn một giờ, được ghi nhận vào ngày 23/1/2024 và tương đương với 3,9 triệu vụ rò rỉ.
Các sự kiện được phát hiện gần các bãi chôn lấp ở phía nam trung tâm thành phố, nơi các nhà máy khai thác khí sinh học cũng hoạt động để thu giữ khí mê-tan. Phân tích dữ liệu vệ tinh vào năm 2021 và một cuộc khảo sát trên mặt đất vào năm 2018 đều phát hiện rò rỉ khí mê-tan đáng kể trong khu vực.
Hội đồng thành phố Madrid, nơi vận hành các cơ sở xử lý rác thải lớn trong khu vực, cho biết các bãi chôn lấp khác mà họ không kiểm soát ở khu vực Madrid rộng lớn hơn có thể phải chịu trách nhiệm. Họ cho biết những rò rỉ lớn tại nhà máy khí sinh học sẽ được phát hiện và tất cả các nhà máy đều đáp ứng mọi quy định về môi trường.
Giải pháp nào cho tương lai?
Hầu hết các quốc gia giàu có đã giải quyết vấn đề rò rỉ khí mê-tan lớn từ các bãi thải, mặc dù vẫn còn một số lo ngại về các lò phân hủy sinh học, chẳng hạn ở Anh đã phát hiện rò rỉ 4% lượng khí đốt của họ.
Chuyên gia Silva Filho cho biết, việc thiếu hành động ở những nơi khác có liên quan nhiều đến tình trạng yếu kém của lĩnh vực chất thải cũng như chi phí. “Rác thải vẫn là một chủ đề bị bỏ qua và nó không phải là ưu tiên hàng đầu ở nhiều quốc gia, chủ yếu là ở phía Nam bán cầu. Nó giống như một dịch vụ kỳ diệu - rác thải đơn giản biến mất khỏi lề đường, vì vậy mọi người không quan tâm liệu nó sẽ được đưa đến cơ sở tái chế hay bãi rác, chỉ là nó được đưa ra khỏi tầm mắt của họ”.
Chuyên gia Singh cho biết, việc che phủ các bãi chôn lấp bằng đất nhanh chóng và rẻ tiền nhưng chỉ là giải pháp một phần cho tất cả các vấn đề ô nhiễm. “Hầu hết các bãi chôn lấp ở Ấn Độ và hầu hết các nền kinh tế đang phát triển đều không được xây dựng một cách khoa học, không có cơ chế thu gom khí thải bãi rác hoặc chất thải nguy hại.
Nhưng chuyên gia Singh cũng cho biết chính phủ Ấn Độ đã bắt đầu hành động: “Nhờ sự can thiệp của Ủy ban Làm sạch Ấn Độ của chính phủ Ấn Độ, đã có sự thay đổi mạnh mẽ trong cách chúng ta nhìn nhận về rác thải. Chúng tôi muốn làm cho đất nước của chúng tôi không còn rác thải”. Vị chuyên gia này cho biết, Ban kiểm soát ô nhiễm trung ương ở Ấn Độ đã xác định được hơn 3.000 bãi rác và cho đến nay khoảng 1/3 số rác thải cũ đã được xử lý. Điều này bao gồm việc đào các bãi rác, sục khí vào chất thải hữu cơ để phân hủy thành CO2, sử dụng chất thải có thể đốt được làm nhiên liệu và lấy vật liệu không độc hại còn lại làm cốt liệu trong xây dựng. Chuyên gia Singh cho biết: “Tác động khí hậu của khí mê-tan có thể hơi phức tạp đối với người bình thường nhưng mọi người đều muốn thấy thành phố của mình sạch sẽ. Những núi rác đã xuất hiện trên bản tin thời sự và ảnh hưởng đến kết quả bầu cử”.
Thành phố Indore, ở bang Madhya Pradesh, được đánh giá là thành phố sạch nhất Ấn Độ và hiện đang phân loại phần lớn chất thải hữu cơ tại nguồn - bước quan trọng để tránh các bãi chôn lấp mới tạo ra khí mê-tan. Thay vào đó, một nhà máy khí mê-tan sinh học mới có thể sản xuất 17 tấn nhiên liệu khí mê-tan mỗi ngày. Ông Silva Filho cho biết: “Phương án tốt nhất là phương án chúng tôi có đủ khả năng chi trả - và bằng cách đi từng bước với các giải pháp đơn giản, giải quyết các vấn đề ở cấp địa phương, chúng tôi có thể nâng cấp hệ thống dần dần”.
Ông cho biết, cũng như Ấn Độ, tiến bộ đang được thực hiện ở các nước như Colombia, Chile và Malaysia. “Tuy nhiên, mức tăng dân số sẽ chủ yếu được ghi nhận ở phía Nam bán cầu, nơi chúng ta thiếu cơ sở hạ tầng về rác thải, vì vậy chúng ta sẽ gặp vấn đề lớn nếu tiếp tục các hoạt động như hiện tại”.
Theo An Châu/An ninh thế giới
