Phục hưng hành lang thiên nhiên - kinh tế - nhân văn dọc sông Sài Gòn

Theo dõi MTĐT trên

Cả hai yếu tố thiên nhiên và nhân văn bao gồm đất đai, cây cỏ, sông nước, sự kiện lịch sử, văn hóa và giáo dục, vốn dĩ đã hòa quyện, trở thành di sản tiêu biểu của Sài Gòn và miền đất phương Nam qua nhiều thời kỳ.

Máy bay hạ dần độ cao đáp xuống TP.HCM, qua ô kính nhỏ nhiều người mê mải ngắm dòng sông Sài Gòn uốn khúc ngoạn mục giữa hai bờ xanh xanh. Thế nhưng, nhanh thôi, khi máy bay xuống gần hơn nữa, ta bỗng thấy dòng sông chính và các con kinh rạch lượn mình luồn lách giữa một “rừng” cao ốc. Và rồi thoáng chốc, tất cả hình ảnh sông nước và màu xanh thiên nhiên biến mất giữa trùng trùng điệp điệp nhà cửa chen chúc.

Ấn tượng cuối cùng về toàn cảnh thành phố cũng là ấn tượng đầu tiên khi tiếp đất là đường băng Tân Sơn Nhất chạy giữa một không gian chật hẹp, vây quanh là một “núi” nhà lô xô cũ mới. Ra khỏi sân bay, khách sẽ còn được chào đón bởi cảnh dòng xe di chuyển chậm chạp trên những đường phố bộn bề công trình xây dựng, thưa vắng hàng cây, dư thừa bụi bặm và nóng bức…

Vài năm nữa, cái cảm giác thăng hoa ngắn ngủi và rồi hụt hẫng tê tái như trên sẽ càng gia tăng khi “sóng thần” đô thị hóa gắn liền với bê tông hóa ô trọc ngày càng xâm thực lan rộng hai bờ sông Sài Gòn và toàn thành phố. Ôi, cái dáng vẻ độc đáo của một thành phố yêu kiều có sông, có biển, có những “đường hầm xanh mát lạnh” từ hai thế kỷ trước sẽ xa vắng mãi chăng?

Trong khi ấy, Paris đồ sộ vẫn giữ được sông Seine xinh đẹp và giàu có văn hóa, Budapest vang danh với dòng sông Danube luôn trong xanh, Amsterdam nổi tiếng với những con kinh đào diễm lệ. Ngay cả Seoul phát triển rầm rộ nhưng không để mất sông Hán khỏe khoắn và còn tái tạo được dòng suối Cheong Gye Cheon giữa trung tâm thành một công viên kỳ thú. Và không nói đâu xa, Huế - di sản thế giới đã tôn tạo được hai bờ sông Hương tiếp tục nên thơ. Còn TP.HCM chẳng lẽ không thể kiến tạo trở lại là một đô thị xanh và đậm đặc văn hóa hay đẹp, trước nhất là dọc bờ sông Sài Gòn?

Tìm về cảnh quan và quy hoạch xưa của hai bờ sông “cổ tích”

Con sông Sài Gòn - không sóng to gió lớn là một chi lưu hàng đầu của hệ thống sông Đồng Nai. Bản thân sông và đất Đồng Nai (Lộc Dã) đã ẩn chứa nhiều cổ tích từ thuở hai vương quốc cổ - Phù Nam và Chân Lạp, cho đến lúc di dân Việt đến đây cộng sinh cùng người tại chỗ. Sách Gia Định thành thông chí (1820) chép rằng sông Đồng Nai thời chúa Nguyễn, gọi tên là Phước Long Giang, xuất phát từ núi Thần Quy (núi Rùa Thần), nơi có nhiều “khí lực hùng vĩ”.

Hạ lưu Phước Long Giang là Tân Bình Giang - tên chính thức của sông Sài Gòn thời ấy - vốn dĩ sâu rộng, nước trong veo, “dùng gội đầu hay pha trà còn tốt hơn nước suối Trung Linh hay Bạch Hạc ở Trung Quốc”. Tác giả ghi rằng đến tháng 8 âm lịch “nước lụt đổ xuống, rửa sạch dơ bẩn, chạy khắp ruộng nương, tuy lụt có lớn có nhỏ nhưng không sợ nạn tràn ngập mênh mông, người chết nhà trôi, bởi vì sông này có nhiều nhánh rút chảy ra biển rất nhanh”.

Sách Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí được viết sớm hơn (1806) miêu tả đầy đủ thiên nhiên và sinh hoạt dân cư suốt các chặng đường giao liên của nhà Nguyễn trên bộ và trên sông từ các tỉnh Nam kỳ ra đến Huế và Hà Nội. Theo đó, dọc hai bờ Phước Long Giang và Tân Bình Giang, xuôi về cửa biển Cần Giờ có nhiều cảnh quan và sinh hoạt yên ả. Hai đô thị có dân cư đông đúc cặp theo sông là Cù Lao Phố (Biên Hòa) và Gia Định (Sài Gòn). Dọc bán đảo Thủ Thiêm, lạ thay, “nước chảy rất mạnh”, “mùa đông xuân nước trong mà mặn, mùa thu hè nước đục mà ngọt”, “trên sông thuyền to đi lại dễ dàng”.

Tác giả viết “rất nhiều thuyền buôn các nước đến dừng đậu liên tục bốn mùa” ở đoạn sông rộng lớn giữa Thủ Thiêm và vàm Bến Nghé (bến Bạch Đằng và cảng Khánh Hội ngày nay). Thật là một cảnh quan phồn thịnh cho dù thời ấy, theo Đại Nam nhất thống chí tại đây còn nhiều cá sấu tụ họp - từng đàn đuổi nhau rống lên như trâu rống nên đoạn sông này còn có tên Hán Việt là Ngưu Chữ Giang. Sông Ngưu Chữ quan trọng đến mức vua Minh Mạng cho khắc hình nó cùng hình Cần Giờ hải khẩu và cá sấu Gia Định lên Cửu đỉnh ở Huế, vào năm 1837.

Sách xưa và bản đồ xưa cho biết dọc hai dòng sông ngoài các làng chài, làng lúa còn nhiều làng nghề thủ công như nhuộm vải, làm đèn dầu hình quả trám, làm dầu rái, nấu rượu… Hai bờ sông có nhiều quán xá, đình chùa của cả người Việt, người Hoa. Đáng chú ý có chi tiết Bến Ngự (nay là bờ sông đối diện đường Đồng Khởi và Nguyễn Huệ) là bến dành riêng cho vua lên xuống. Càng ngạc nhiên, tác giả sách Hoàng Việt, không phải ngẫu nhiên đã ghi lại tỉ mỉ sự tích địa danh Ngã ba Nhà Bè. Đó là câu chuyện về ông Thủ Hoằng kết tre thành bè, lập nhà trên đó và đặt sẵn cơm nước và vật dụng để tiếp tế cho các ghe thuyền tạm dừng nơi đây - phần lớn là người nghèo, để chờ con nước đi tiếp. Địa điểm này xứng đáng được vinh danh và đặt bảng lưu niệm là “siêu thị 0 đồng” đầu tiên trong lịch sử thành phố!

Cảnh sinh hoạt trên bến dưới thuyền đông vui, dọc hai bờ sông Sài Gòn, trước lúc Pháp xâm chiếm (1859) còn thể hiện sống động qua áng thơ khuyết danh Cổ Gia Định phong cảnh do Petrus Trương Vĩnh Ký sưu tầm. Trong đó có hàng chục tên chợ, tên xóm, tên cầu, tên đình chùa dọc sông Sài Gòn cùng rạch Thị Nghè và rạch Bến Nghé. Ngoài ghe thuyền, tác giả kể đến ngựa và voi là phương tiện di chuyển phổ biến của đất Gia Định.

Người Pháp tái thiết Sài Gòn là một đô thị hiện đại và từng bước hoàn chỉnh cho đến giữa thế kỷ XX. Các khu vực còn lại ở hai bờ sông Sài Gòn ra đến cửa biển vẫn còn là làng quê mộc mạc. Người Việt tiếp quản việc điều hành thành phố từ đó đến năm 1975 đã đẩy mạnh tốc độ đô thị hóa, gia tăng phát triển đường bộ và đường không. Tuy nhiên, trong hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt, việc quy hoạch, xây dựng lại hai bờ sông Sài Gòn và vùng biển Cần Giờ đều còn dang dở. Sau chiến tranh, công việc này chưa tiếp diễn tốt và trở thành món nợ lớn trong quy hoạch thành phố.

Hướng tới một hành lang tân tiến và phát triển bao trùm

Tháng rồi, một đoàn chuyên gia Viện Quy hoạch vùng Paris đã đến TP.HCM để cùng khảo sát và thảo luận với các chuyên gia nhiều ngành tại chỗ về ý tưởng cho một dự án lớn. Đó là dự án quy hoạch cảnh quan và kiến trúc khu vực dọc sông Sài Gòn trong hai mươi năm tới. Điều đáng mừng, cả hai nhóm chuyên gia không chỉ quan tâm về địa hình, địa chất, thủy văn, môi trường, công nghệ… mà còn tìm hiểu các vấn đề văn hóa - lịch sử và xã hội từ xưa đến nay.

Thêm nữa, các chuyên gia còn đặt vấn đề chỉnh trang hành lang ven sông Sài Gòn không chỉ gắn với TP.HCM mà còn tính đến mối liên kết vùng với “hàng xóm” Đông và Tây Nam bộ. Đây chính là bộ khung cần thiết cho một dự án nghiên cứu tổng thể, không thuần túy để làm kinh tế, không để bỏ sót quyền lợi của các khu vực khác nhau và cộng đồng khác nhau. Định hướng như trên thể hiện quan niệm phát triển bao trùm - inclusive development, vốn là một mục tiêu và tiêu chuẩn cao, mới mẻ cho các kế hoạch kinh tế - xã hội ở nhiều nước.

Hiện tại cuộc nghiên cứu của hai nhóm chuyên gia Pháp - Việt vẫn đang tiếp diễn mà đích đến trước nhất là góp vào việc sửa đổi quy hoạch chung của thành phố và sau đó là triển khai sớm các dự án khả thi. Cần khẳng định ngay mục tiêu xuyên suốt của dự án không thể là dành đất ven sông phục vụ lợi ích nhóm nhỏ hẹp như thường thấy là lấy “đất thịt nạc” để làm villa, khu căn hộ cao cấp hay khu giải trí thượng lưu.

Các nhà nghiên cứu đều đồng thuận khu vực hành lang dọc bờ sông phải là nơi sinh lợi trước nhất cho cộng đồng dân cư tại chỗ và dân cư toàn thành phố cũng như các tỉnh thành chung quanh. Trong đó, ngoài lợi ích vật chất (việc làm, kinh doanh, du lịch…) chắc chắn phải có lợi ích tinh thần là tái tạo không gian thư thái, bảo vệ môi trường thiên nhiên và nhân văn - hình thành từ lợi thế của dòng sông. Cả hai yếu tố thiên nhiên và nhân văn bao gồm đất đai, cây cỏ, sông nước, sự kiện lịch sử, văn hóa và giáo dục, vốn dĩ đã hòa quyện, trở thành di sản tiêu biểu của Sài Gòn và miền đất phương Nam qua nhiều thời kỳ.

Hình thành một “sân chơi” rộng lớn và minh bạch

Chính vì thế, chúng ta kỳ vọng sản phẩm phong phú của dự án sẽ là đề xuất các quy định pháp lý về quy hoạch không gian công cộng và tư nhân, công trình và kiến trúc cũ - mới, các loại di sản thiên nhiên và nhân tạo cần bảo vệ, phát huy dọc hai bờ sông. Mặt khác, chúng còn bao gồm các đề xuất định hướng hoạt động nhiều mặt trên nhiều lĩnh vực như kinh doanh, du lịch, văn hóa, môi trường, công nghệ và đào tạo... Mong rằng dự án còn đề xuất quyền lợi và nghĩa vụ tham gia giữ gìn, phát triển khu vực cho cộng đồng dân cư có nhà cửa, nghề nghiệp sinh sống dọc hành lang sông Sài Gòn và cửa biển Cần Giờ.

Thêm nữa, không thể không tính đến đối tượng dân cư các vùng tiếp cận quanh bờ sông - nơi đang có làng mạc, phố phường “ăn theo” lợi thế của sông nước. Các nhà đầu tư địa ốc, công nghiệp, giáo dục, kể cả du khách xa gần và giới trẻ - học sinh, sinh viên đều là đối tượng cần được xác định quyền lợi và nghĩa vụ trong việc tham gia xây đắp, bảo vệ hành lang hai bên sông.

Để hình thành từng bước một hành lang tân tiến dọc hai bờ sông Sài Gòn cho 20 năm tới và hơn nữa, thành phố sẽ cần đến một loạt dự án chỉnh trang và xây dựng mới. Trong đó, theo chúng tôi, nên chọn khu vực trung tâm hành lang chính là hai bờ sông từ cầu Sài Gòn đến cảng Khánh Hội - Tân Thuận và phía đối diện bên bán đảo Thủ Thiêm. Đây là khu vực vốn là dải đất cổ xưa nơi người Việt đặt chân bồi đắp thành thị từ thế kỷ XVII, đồng thời là nơi phát triển hiện đại nhất hai trung tâm phố phường trong thế kỷ XIX-XX và đầu thế kỷ XXI.

Việc nối hai bờ sông bằng những cây cầu có vị trí phù hợp, kiểu dáng đẹp, thuận lợi cho giao thông thủy, xe hơi và ngay cả đi bộ, sẽ đem đến sự hấp dẫn về cả cảnh quan và kinh tế. Dọc hai bờ sông nên là dãy công viên tân tạo, vườn tược trải dài thoáng rộng. Nó vừa đáp ứng mục tiêu không gian thư giãn, vừa khơi gợi và tái hiện khung cảnh văn hóa - lịch sử tiêu biểu của thành phố bằng những phương tiện mỹ thuật và công nghệ số.

Mặt khác, cần có cách thức gìn giữ và vinh danh các di tích xưởng Ba Son, xưởng CARIC, Bến Ngự, bến đò, chợ và nhà thờ Thủ Thiêm hay cột cờ Thủ Ngữ, Nhà Rồng và làng Khánh Hội… Đặc biệt, khu vực cảng Khánh Hội, ngoài việc giữ làm cảng du lịch, rất cần giữ lại tòa nhà hải quan và một loạt nhà kho lớn làm các bảo tàng, art-gallery, các cửa hàng thủ công, mỹ nghệ và ẩm thực, chợ đồ xưa. Nhất thiết không dùng mặt bằng cảng Khánh Hội làm khu dân cư cao cấp như đã từng làm ở khu vực Ba Son. Việc phát triển mới khu vực cảng Khánh Hội sẽ tạo thêm công ăn việc làm và cơ hội thay da đổi thịt cho các xóm lao động quanh đó.

Để “chính danh” và tạo nên thương hiệu hấp dẫn lâu dài, thiết nghĩ có thể gọi đây là dự án Phục hưng hành lang thiên nhiên - kinh tế - nhân văn dọc sông Sài Gòn. Một dự án lớn lôi cuốn nhiều mặt như thế hẳn không chỉ đem lại cảm hứng và lợi ích cho cư dân, chính quyền và các nhà nghiên cứu. Đó còn là dư địa khởi nghiệp đầy sáng tạo cho các kiến trúc sư, các nhà thiết kế, các kỹ sư, doanh nhân Việt Nam trong và ngoài thành phố cùng đồng nghiệp quốc tế.

Những người yêu Sài Gòn, có tài năng và tâm huyết sẽ thi thố và tạo nên nhiều tác phẩm đột phá về tổ chức không gian, phát triển cây xanh, cảnh quan và kiến trúc, mở mang du lịch và du khảo, kinh doanh liên ngành văn hóa - xã hội, nâng niu môi trường tự nhiên và nhân văn. Qua đó còn hình thành nhiều cơ sở nghiên cứu và đào tạo đa ngành sinh học, y tế, kinh tế, hàng hải… chuyên sâu về sông biển, kinh rạch.

Nếu chính quyền có nhiều cách mời gọi đầu tư một cách đa dạng, minh bạch thì hành lang dọc theo sông Sài Gòn càng là một “sân chơi” lớn đầy hào hứng, đủ lợi ích nhiều bên, góp phần lan tỏa hiệu ứng đổi mới - sáng tạo kinh tế và công nghệ, xã hội và nhân văn cho toàn khu vực. Từ đó, chúng ta có thể phục hưng và phát triển bền vững một đô thị xanh, giàu mạnh về thiên nhiên, kinh tế cũng như văn hóa, không thua kém các đại đô thị sông biển xa gần cho nhiều thế hệ và toàn xã hội.